Paradijs met gebreken – De bijbel herlezen
De Tsjechische econoom Tomas Sedlacek werd beroemd met zijn boek ‘De economie van goed en kwaad’. Nu laat hij zich ook gelden als Bijbeluitlegger.
Tomas Sedlacek, nu 39, groeide op in atheïstische sfeer, zoals de meeste Tsjechen. Maar tussen zijn 15de en 20ste werd hij gegrepen door het christendom, en wel in zijn meest vurige vorm, die van de charismatische evangelicalen. Tegenwoordig noemt hij zichzelf een christelijke anarchist, en kruidt hij zijn denken als econoom met een onorthodoxe lezing van de Bijbel. Op het literaire festival Winternachten in Den Haag voerde hij zijn publiek langs de verhalen van Adam en Eva, Job en de verloren zoon – de betreffende Bijbelpassages staan daarvoor gereed. En die teksten vormden ook het uitgangspunt voor een vraaggesprek met Sedlacek in het chicque Praagse café Savoy, zijn thuisbasis.
Paradijs – Genesis 2
De mens gaf namen aan al het vee, aan alle vogels en alle wilde dieren, maar hij vond geen helper die bij hem paste. Toen liet God, de Heer, de mens in een diepe slaap vallen, en terwijl de mens sliep nam hij een van zijn ribben weg; hij vulde die plaats weer met vlees. Uit de rib die hij bij de mens had weggenomen, bouwde God, de Heer, een vrouw en hij bracht haar bij de mens.
“Deze oude teksten, zesduizend jaar geleden geschreven, vertellen ons hoe goden en mensen zich gedragen, en – als het gaat om Genesis – wat de mens zich voorstelt bij het paradijs. Als alle problemen zijn opgelost en er geen economische of sociale moeilijkheden meer bestaan, hoe gedraagt de mens zich dan? En het antwoord is: de mens wil meer. Het is niet genoeg. In welk opzicht dan ook: filosofisch, relationeel, technisch. De eerste emotie van Adam, die geschapen is in een perfecte omgeving, is die van alleen-zijn. Hij mist een ‘helper’. En we weten niet waarom. Het idee dat wetenschap vraagt naar het ‘hoe’ van de dingen en religie naar het ‘waarom’, spoort niet met de tekst: dit gedicht over de schepping vertelt ons het waarom ook niet.
Als Adam werd geschapen om een relatie te hebben met God, dan was het een mislukking, want hij voelde zich eenzaam. En dat stond de ervaring van vreugde in de weg; de mens is een relationeel wezen en heeft iemand anders nodig om zijn vreugde mee te delen, anders is het geen vreugde. Er ontbrak van meet af aan iets in de schepping en dat leert ons dat de mens, zelfs als hij verkeert in de meest perfecte religieuze fantasie, de ervaring heeft van ontoereikendheid. Overigens, let op wat er gebeurt als blijkt dat Adam alleen is: hij krijgt een helper. Geen vriend, geen metgezel, maar een medewerker. Blijkbaar verrichtte hij zijn taak niet goed genoeg. Was hij, al in het paradijs, overwerkt.
Was ook God alleen, dat hij het nodig had de mens te scheppen? Het lijkt er wel op, en wat Einstein en Freud hebben beschreven wijst ook in die richting: we zoeken in de kosmos naar eenheid, naar vereniging, maar psychologisch gezien vallen we steeds weer in de zwaartekracht van de eenzaamheid. Het is alsof het Opperwezen, dat zich alleen voelde, zichzelf copy-paste in de schepping, met als gevolg dat het hele universum van dit alleen-zijn is doortrokken. En de Bijbel beschrijft hoe de relatie tussen God en mens vervolgens heen en weer golft: het ene moment komt God met ultieme liefdesverklaringen, het volgende moment stelt hij ons bloot aan de ergste fysieke en geestelijke martelingen. Dit is een relatie die in facebooktermen zou gelden als ‘It’s complicated’.”
Job 1
Satan antwoordde de Heer: ‘Zou Job werkelijk zonder reden zoveel ontzag voor God hebben? Als u uw hand naar hem uitstrekt en alles aantast wat hem toebehoort, zal hij u ongetwijfeld in uw gezicht vervloeken.’ Toen zei de Heer tegen Satan: ‘Goed, met alles wat van hem is mag je doen wat je wilt (…).’
“Dit is het meest gecompliceerde boek van het Oude Testament en het blijft me achtervolgen met vragen, reden waarom ik er een boek over aan het schrijven ben. De meest prangende kwestie: kan God afwijken van zijn eigen norm? Het lijkt erop dat hij dat tegenover Job doet en wel in negatieve zin. Later zal hij dat, in de persoon van Jezus, doen in positieve zin, door de straf die hij zelf op de zonde had gezet – de dood – ongedaan te maken. Goddank. In beide gevallen is hij oneerlijk, om het menselijk uit te drukken.
Het punt is dat het voor God in de omgang met mensen niet gaat om regels, verplichtingen, moraal. Kijk naar wat God aan het eind van het boek zegt, in antwoord op de terechte vragen van een gepijnigde Job. Niets over de reden van dit lijden, niets over de weddenschap met Satan, in plaats daarvan een beschrijving van de schepping aan de hand van National Geographic-beelden: waar was jij toen ik de aarde grondvestte, toen ik de poorten van de zee sloot, ken jij de voorraadkamers van de sneeuw, kun jij de sterren op tijd laten schijnen? Op de ethische vragen van Job komt een niet-ethisch antwoord van God. Waarom doe ik het? Omdat ik het kan. Jij wilt een systeem, een logica, een ideologie? Die is er niet. En verontschuldigingen krijg je ook niet.
In het gesprek tussen Satan en God gaat het om de prijs van Jobs waarden. Is zijn trouw aan God niet gewoon een kwestie van rekenen? Voor elke stier die hij offert, krijgt hij er tien terug. Trek de beloning in, dan pas weet je wat Jobs idealen voorstellen. Het merkwaardige is dat God aan het einde van het boek zo kwaad is op Job, terwijl die toch heeft laten zien dat zijn waarden overeind blijven, wat er ook gebeurt, en zonder te weten dat hij daarvoor uiteindelijk zal worden beloond. Het heeft me twee jaar gekost om een aarzelend antwoord te vinden. Het klinkt nogal provocerend, maar het zou kunnen dat Job God geërgerd heeft. Doordat zijn gedrag prijzenswaardiger was dan dat van God. Iedere buitenstaander ziet dat Job zich voorbeeldig heeft gedragen. Maar hoe was Gods gedrag? Twijfelachtig. Het was volslagen begrijpelijk geweest als Job aan het einde had gezegd ‘Laat die dubbele compensatie maar, ik heb geen boodschap meer aan U’.”