Dirk de Wachter
Al geruime tijd zie ik te pas en te onpas de naam van Dirk de Wachter voorbijkomen. In de kranten, op internet, het maakt niet uit. Wie is deze man en wat heeft hij te zeggen?
Dirk August Jozef De Wachter (Wilrijk, 3 maart 1960) is een Belgische psychiater en hoogleraar. De Wachter groeide op in Boom. Hij is hoogleraar aan de KU Leuven en is er verbonden aan het Universitair Psychiatrisch Centrum van Kortenberg.
Dirk De Wachter heeft in Vlaanderen bekendheid verworven door zijn artikelen in verschillende kranten, waarin hem vaak om zijn mening werd gevraagd na geweldsdelicten zoals de steekpartij in Sint-Gillis-bij-Dendermonde of verkeersagressie. Hij verwierf meer bekendheid in zowel België als Nederland nadat in oktober 2012 zijn boek Borderline Times verscheen, dat uitgroeide tot een succesboek. In het boek uit de auteur kritiek op de westerse wereld. Volgens De Wachter zou de westerse samenleving voldoen aan de negen criteria van borderline. In 2008 schreef hij al over Borderline Times in Psyche: Tijdschrift van de VVGG. In De Wachters tweede boek: Liefde. Een onmogelijk verlangen? schrijft De Wachter over de liefde die in de westerse maatschappij, in zijn ogen, een onderdeel van de consumptiemaatschappij geworden is. Vergeleken met zijn vorige boek betrekt de auteur kunst en literatuur om zijn mening te verduidelijken. Hij schrijft en vertelt ook veel over de psychiatrisering van de samenleving en heeft hierop meermaals impliciet kritiek gegeven door onder andere de term ‘verschwabing’ (van de wereld/samenleving) te gebruiken, refererend aan de wereldberoemde arts en neurobioloog Dick Swaab.
Hij is naar eigen zeggen erg beïnvloed door filosoof Emmanuel Levinas en schrijver Michel Houellebecq die hij in zijn lezingen dan ook regelmatig citeert. De Wachter nam in 2019 het peterschap van Child-Help op zich. Deze organisatie zet zich in voor kinderen met spina bifida (open rug) en hydrocefalie (waterhoofd) in ontwikkelingslanden. In 2022 kreeg De Wachter een eredoctoraat aan de Universiteit van Hasselt. De Wachter heeft samen met zijn vrouw drie kinderen. In 2021 maakte hij bekend kanker te hebben.
Dirk de Wachter – tien geboden
Gij zult de Here uw God aanbidden en hem liefhebben met geheel uw hart, geheel uw ziel en met al uw krachten
“‘Die gaat naar Rome’, zei mijn heeroom. Hij was, net als de twee broers van mijn moeder (nonkel pastoor en nonkel missionaris) priester. Een man van 120 kilo, een soort pater familias die op feesten en partijen de belangrijkste plek innam. Ik was het oudste kleinkind, slim op school; hij zag voor mij wel een mooie carrière in de kerk weggelegd. Mijn moeder dacht daar heel anders over. Ze was een gelovige vrouw, maar vond het zonde dat haar twee hyper-begaafde broers voor de wereld verloren waren gegaan. Zonder het expliciet uit te spreken, gaf ze mij de boodschap mee toch nooit voor het priesterschap te kiezen. Ik had daar ook geen belangstelling voor, ik ben zelfs geen misdienaar geweest. Toen ik tijdens alweer zo’n groot familiefeest mijn verloofde presenteerde, keek heeroom mij eerst wat misprijzend aan en zei toen, met een gedragen stem: ‘Wat zijn moet, moet zijn’.
“Ik ben uiteindelijk een christelijke non-theïst geworden. Een non-theïst, omdat ik geen atheïst wil zijn. Een atheïst is in feite een anti-theïst en ik heb niet de behoefte om ergens streng tegen te zijn. Ik ben loyaal aan mijn beworteling, heb nooit willen rebelleren tegen het katholieke gedachtengoed, al heb ik in de loop der jaren wel een soort Spinozaans-Levinasiaans godsbeeld ontwikkeld. Spinoza plaatste, om het eenvoudig te zeggen, het goddelijke in de kosmos, in de natuur, in het grote, onbegrijpelijke. We denken alles te weten en te kunnen beheersen, maar in feite zijn we nietige wezens die van erg veel dingen nog maar bijzonder weinig snappen. En Levinas stelde dat we God kunnen zien in de ogen van de hulpvragende, unieke ander. Het is de kleine goedheid, la petite bonté, van de nederige mens die in het besef van de eindigheid zijn hoogmoed achter zich heeft gelaten. Het goddelijke manifesteert zich in de medemenselijkheid, in de zorg voor elkaar. Dat is voor mij de kern van de zaak.”
Dirk De Wachter (Wilrijk, België, 1960) is psychiater en hoogleraar. Sinds het verschijnen van zijn boek ‘Borderline Times – het einde van de normaliteit’ in 2011, wordt hem in de media geregeld om deskundig commentaar gevraagd. In oktober 2019 (NL) verscheen zijn boek ‘De kunst van het ongelukkig zijn’.
Gij zult geen onkuisheid doen
“Wat is onkuis? Daar begint het al hè? Over seksualiteit werd niet gesproken. Thuis niet, op school niet, nergens niet. Ik heb het gevoel – en ik hoop dat ge me daarin niet gaat tegenspreken want ik wil me graag goed blijven voelen – dat ik daar nooit veel last van heb gehad. Ik ken ze wel, de mensen die juist op dit gebied door hun religieuze opvoeding in de problemen zijn geraakt, maar het aantal wordt minder en minder. De neurotische mens verdwijnt en de borderliner is ervoor in de plaats gekomen. Zijn spiegelbeeld, ja, zo zou je dat kunnen zeggen. Waar men zich eerst nog ernstig beknot voelde, lijdt men nu onder de grenzeloosheid. Wat is goed? Wat is fout? Wat moet ik met al mijn gedachten? In die zin is een enigszins begrensde opvoeding zo gek nog niet. Als ik de grens ken, weet ik in ieder geval wanneer ik er overheen ga.”
Gij zult tegen uw naaste niet vals getuigen
“Een eerlijk mens bedekt de waarheid af en toe een beetje. Zeg op uw sterfbed niet tegen uw geliefde: ‘Weet ge nog, zestig jaar geleden? Toen heb ik u bedrogen met uw beste vriendin.’ Zwijg. En sterf. Alstublieft. “Wat is dat toch met onze obsessie voor ‘de waarheid’? We zijn vanuit de Victoriaanse duisternis in een tijd van hypertransparantie gekomen. Alles moet maar gezegd en getoond worden. Voor mij hoeft het niet. Sommige dingen kunnen beter in het donker verborgen blijven. Dat vind ik. Voilà.”
De kunst van het ongelukkig zijn
In zijn nieuwste boek gaat Dirk De Wachter in op grote vraagstukken in onze maatschappij die ons leven bepalen, sturen of veranderen, maar die ons vooral in contact brengen met de ander of met onszelf. Onze samenleving is er een geworden van de hoogste pieken, van het steeds beter, verder en hoger. Wat erger is: we staan er bijna niet meer bij stil dat die pieken de laagtes niet opvullen. We zien geen onderscheid tussen wat ons heel even gelukkig maakt en wat het leven echt zin geeft. Maar hoe kunnen we dat onderscheid weer leren maken? Vanuit een constante verwondering leert De kunst van het ongelukkig zijn ons om na te denken over wat gelukkig zijn echt kan betekenen.
Dat de communicatie vandaag de dag voor een groot deel via de computer loopt en het draait om zoveel mogelijk vrienden op sociale media als Instagram, Facebook of Youtube werkt ook al niet mee. Want digitale vrienden zijn nog geen echte vrienden. Of althans, geen mensen waarmee je lief en leed kunt delen en jou nabij zijn. En daarmee vat ik het boek eigenlijk al samen, of beter: dat doet Dirk De Wachter al vrij vroeg in zijn boek: het draait in het leven om betekenisvolle relaties. Relaties met mensen die er ook in moeilijke tijden voor je zijn. Mensen die betekenis geven aan je leven. Mensen die je ook opzoeken wanneer je vreselijk in de put zit. Hoeveel vrienden mensen online ook mogen hebben, eenzaamheid is ondertussen één van de grootste problemen van onze tijd. De ervaringsverhalen die Dirk De Wachter in de kaders beschrijft, spreken boekdelen. ‘Het ikkerige gelukzoeken dat zich vooral op social media laat zien, laat geen empathie toe. Jongeren lijken vaak verloren te lopen en zich verlaten te voelen.’
Wacht nog even met de remedie, hoewel ik die al heb aangestipt hierboven. Eerst worstelen we ons in het boek De kunst van het ongelukkig zijn nog door het hoofdstuk Ongeluk? Veel mensen stoppen hun verdriet ver weg. Ze komen er niet toe om het op een goede manier te verwerken, want ze moeten immers succesvol zijn. En wie eenzaam is, heeft gebrek aan mensen waartegen hij of zij kan zeggen: ‘Ik heb je nodig.’ Nee, zegt De Wachter, verdriet en ongelukkige toestanden moet je juist met elkaar bespreken. ‘Het voorzichtig woorden geven aan verdriet, het al pratend omcirkelen, benaderen en omzwachtelen moeten we leren.’ Verdriet kan een ding met stekels zijn, maar die stekels moet je vooral niet weghalen. De pijn haal je niet weg, door de pijn te negeren. Je moet er doorheen. En het liefst met iemand anders, een vriend, een familielid met een luisterend oor. En dat staat volgens De Wachter haaks op een cultuur waarin de zorg gericht is op snel en meetbaar succes. Zorgverlening waarin met pil en medicijn mensen zo snel mogelijk weer worden opgelapt om weer aan het werk te kunnen. Zie hier ook de funeste werking van de focus op economie en verdienmodellen. Gaan wij in de westerse samenleving niet ten onder aan het neoliberale denken waarin de mens is gereduceerd tot arbeidskracht, een soort moderne slaaf die met een modaal salaris zoet gehouden wordt?
Jean Paul Sartre zei al dat de mens pas echt mens wordt als hij zich engageert. Dirk De Wachter neemt dat over en propageert het engagement. Engageert voor het klimaat, voor het milieu, voor allerlei maatschappelijke ontwikkelingen, en vooral: voor de Ander. Hij gaat daarmee ook in het spoor van Emmanuel Levinas. Uiteindelijk komt het erop neer dat je het geluk niet moet willen meten, maar dat je gewoon gelukkig moet zijn met je leven. Een tevreden leven leiden, is al heel wat, schrijft hij in het laatste hoofdstuk van De kunst van het ongelukkig zijn. Ja, dit kun je wat mij betreft als eindconclusie zien: Koester het ‘ongelukkig zijn’ dat nodig is voor het goede leven. Openstaan voor de kwetsbaarheid van de medemens en het engagement daar daaruit volgt, keert dit ongeluk om tot een zingevende act. Het is de paradox van het menselijke bestaan: alleen door gevoelig te zijn voor onrecht en ongeluk (zowel in jezelf als in de Ander), vinden we een duurzame vorm van geluk, in de vorm van betekenis en zorg.
Dirk de Wachter – over het Christendom
‘Essentie van het christendom is barmhartigheid’ – Het magazine Volzin heeft een (zeer lezenswaardig) interview met de Vlaamse psychiater Dirk de Wachter. “Zijn boodschap: zoek de zin van het leven niet in het streven naar geluk, maar word gelukkig door een ander te helpen bij zijn ongeluk.”
De Wachter, katholiek opgevoed, hecht grote waarde aan het Bijbelse begrip barmhartigheid. We moeten barmhartig met elkaar omgaan, in de zorg, maar ook daarbuiten. Juist dan kom je het goede leven op het spoor. In het interview vraagt Volzin-redacteur Willem Pekelder aan Dirk de Wachter of “gelukkig worden door ongelukkigen” te helpen toch niet ook een beetje egoïstisch is. De Wachter: “Het is baatzuchtig. En dat mag. Dat moet zelfs. Een gevaar in de zorg is dat men totaal opofferend, leeg gevend ten onder gaat in een burn-out. Goede zorg geeft ook genoegen, vervulling en betekenis. Iets voor iemand kunnen betekenen is het goede leven. Het schenkt een fundamenteler gevoel van zijn dan een goede fles wijn. En ik ben een wijnliefhebber. (…) Ik koester gevoelige mensen, want zij zijn de kanariepietjes in de kolenmijn. Zij hebben in hun kwetsbaarheid als eerste door waar het lastig is in de wereld. We moeten zorgvuldig naar hen luisteren. Helaas zien we over de hele linie een verharding van de maatschappij. Het Rijnlandse model heeft afgedaan. Wel, met het teloorgaan van dat sociale marktmodel, dreigt ook de barmhartigheid en de zorg voor zwakkeren teloor te gaan.”
Op de vraag van Volzin of we weer in God moeten gaan geloven, antwoordt De Wachter: “Niet per se, maar wel weer in de Goddelijkheid, dat wil zeggen barmhartigheid. Laten we die essentie van tweeduizend jaar Christelijke traditie blijven koesteren. En dat bij alle kritiek die je op de kerk kunt hebben: de hiërarchie, het kindermisbruik, en ga zo maar door. De parabel van de verloren zoon gaat over die barmhartigheid. Het is een verhaal dat wezenlijk is voor onze beschaving. Net als het Lucas-evangelie over de Emmaüsgangers, dat ons leert gastvrij en zonder vooroordeel voor de onbekende medemens te zorgen. Helaas begint die kennis steeds meer te verbleken. Het verloochenen van onze Joods-Christelijke cultuur is geen goede manier van voortbestaan.”
In zijn boeken constateert De Wachter dat de ontkerkelijking van Europa pijnlijke gevolgen heeft voor de samenleving. ‘Onze waarden – barmhartigheid, naastenliefde, gerechtigheid –, ideeën en idealen danken we aan de Bijbel,’ schrijft hij in Borderline Times. ‘Dat christendom vindt men nu oubollig, autoritair en achterhaald, maar we staan naakt in de wereld als we dat overboord gooien.’ Het ‘met een pennenstreek’ achterlaten van tweeduizend jaar kerk en geloof heeft volgens hem een gat geslagen in ons zijn. Het wegvallen van het geloof in God heeft de samenleving ‘met gigantische problemen opgezadeld, en verlatingsangst is zeker niet het kleinste’. Immers, zo schrijft De Wachter, God was er altijd en liet je nooit in de steek. ‘Wat een zekerheid! Maar wie vult het gat op?’
Welk gevolg heeft de secularisering voor de troostende mens?
“Mensen weten niet meer hoe je moet troosten, omdat ze geen God meer hebben die hen daartoe stimuleert. Er werd altijd vanuit een goddelijke opdracht getroost. Met de ontkerkelijking is die verdampt en verkruimeld. Als mensen zich nu dus afvragen hoe ze moeten troosten, is dat heel goed. Want er dreigt een zelfgenoegzame inbunkering. Mensen die zeggen: ‘Troost? Daar doe ik niet aan. Verdriet? Dat wil ik niet. Ik bezoek geen mensen in het ziekenhuis, ik wil die misère niet weten. Ik kijk niet meer naar het nieuws. Honger in Afrika? Ik wil het niet weten.’ Steeds meer mensen willen in een wellnesscentrum bubbelen in het bubbelbad. Dat leidt tot ledigheid.”
De Vlaamse psychiater Dirk de Wachter (1960) is hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven en verbonden aan het universitair psychiatrisch centrum. Boeken waarmee hij, ook in Nederland, bekendheid verwierf, zijn: Borderline times (2012) en De kunst van het ongelukkig zijn (2019). De Wachter heeft zich o.a. laten inspireren door Emmanuel Levinas en Michel Houellebecq. Over Levinas: Bij Levinas vinden we een radicaal ander godsbeeld. Een directe relatie tot God is niet mogelijk, we kunnen God slechts bereiken door de medemens. Wat we voor de zieke, de arme, de haveloze doen, dat doen we voor God. Deze gedachte is aanwezig in bijv. de christelijke naastenliefde, maar Levinas radicaliseert ze.