De Verlosser van de Wetenschap
Een abstract.
De Verlosser van de Wetenschap – Stanley Jaki
Stanley Jaki onthult in dit boek één van de best bewaarde geheimen van de wetenschapsgeschiedenis: de vitale rol die theologie heeft gespeeld in een vruchtbare ontwikkeling van de wetenschap. Jaki laat zien dat het geloof in Christus de enige weg was om de geboorte van de wetenschap, die in de Hoge Middeleeuwen begon, mogelijk te maken.
Jaki betoogt dat alleen het christelijke monotheïsme de intellectuele garanties biedt voor een geldige kosmologische redenering. Hij herstelt de notie van doelgerichtheid, die door bepaalde evolutietheorieën was geëlimineerd. Vervolgens onderscheidt hij duidelijke ethische richtlijnen tegenover het soms angstwekkende misbruik van wetenschappelijke kennis.
Over de auteur
Stanley Jaki (1924-2009) was een Hongaars Rooms-katholiek geestelijke en fysicus. Hij behaalde een doctoraat in de natuurkunde aan de Fortham University in New York (1958). Daarna deed hij onderzoek in de wetenschapsfilosofie aan Stanford, Berkeley en aan het Institute for Advanced Study in Princeton. Sinds 1975 doceerde hij fysica aan de Seton Hall University in New Jersey.
Jaki schreef verschillende boeken over de verhouding tussen de moderne wetenschap en het christendom. In 1987 ontving hij de prestigieuze Templetonprijs voor het bevorderen van de verstandhouding tussen wetenschap en religie.
De Verlosser van de Wetenschap – individu en welvaart
De slechte naam die het Christendom tegenwoordig heeft, is in sommige wezenlijke opzichten onterecht. Al eerder bleek dat de eigenlijke stichter van het Christendom, de apostel Paulus, de basis heeft gelegd voor de uitvinding van het individu, en daarmee voor de democratische rechtsstaat. Uit de onlangs verschenen vertaling van ‘The Savior of Science’ van de Hongaars-Amerikaanse natuurkundige en geestelijke Stanley L. Jaki blijkt dat het Christelijke denken bovendien de grondslag vormt van de moderne wetenschap en daarmee van onze welvaart.
Al geruime tijd buigen mensen zich over de vraag hoe het komt dat de westerse cultuur zoveel welvaart, vrijheid en gelijkheid heeft gebracht dat bijna iedereen het liefst in het Westen zou leven. De immense immigratie naar het vrije Westen spreekt boekdelen: de immigranten stemmen met hun voeten.
En steeds vaker luidt het antwoord op die vraag dat het het Christendom is geweest dat het Westen die vrijheid en welvaart heeft gebracht. Wat de Christelijke oorsprong van de gelijke vrijheid betreft, heeft Larry Siedentop met zijn boek “Inventing the individual, the origins of western liberalism” baanbrekend werk verricht. In dat boek beschrijft deze Amerikaans-Britse historicus de ontwikkeling van de gedachte dat alle mensen gelijk zijn.
Wereld op zijn kop
Die gedachte bestond al in het jodendom. Jezus spreekt over God als over zijn ‘vader’ die van al zijn kinderen hield en juist ook van de meest marginalen onder hen. De apostel Paulus, de eigenlijke stichter van het christendom, zette die gedachte voort. In zijn Brief aan de Galaten schrijft hij: ‘Er is geen jood of heiden meer, er is geen slaaf of vrije, er is geen man en vrouw, want u bent allen één in Christus Jezus.’
Hiermee zette Paulus de wereld van zijn tijd, de eerste eeuw na Christus, op zijn kop. In die wereld was alleen maar aangeboren ongelijkheid. Je waarde werd bepaald door je familie en je plaats binnen die familie. De pater familias oefende de opperheerschappij uit en zijn jongere broers en zonen zijn hem absolute gehoorzaamheid verschuldigd.
De positie van de vrouw zag er volgens Siedentop zo uit: ‘Als meisje staat ze onder controle van haar vader, als haar vader sterft, komt ze onder de hoede van haar broers, als ze trouwt valt ze onder de heerschappij van haar man, en als die sterft, onder die van haar zoons of van de naaste manlijke verwant van haar man.’ In die positie verkeren nu nog steeds veel vrouwen in grote delen van de niet-westerse wereld.
In die wereld introduceerde Paulus de gelijkheid van alle mensen voor God. Een revolutie. Siedentop beschrijft hoe die gelijkheidsgedachte heel geleidelijk, met veel vallen en opstaan, juridisch verankerd raakte in de westerse cultuur.
De rampzalige Darwin
Een belangrijk deel van The Savior of Science wijdt Jaki aan een aanval op Charles Darwin. De evolutie vindt volgens Darwin plaats via een natuurlijk selectieproces dat blind is. Toeval bepaalt welke organismen met welke eigenschappen overleven. De invloed van Darwin op de westerse cultuur is rampzalig volgens Jaki, omdat hij ons heeft beroofd van onze doelgerichtheid. Darwins ‘doel was te laten zien dat er geen doel is’.
In het darwinisme is geen plaats voor moraal. Er zijn geen objectief en universeel geldige ethische normen want die kunnen alleen metafysisch zijn, en het darwinisme erkent het metafysische niet. Er is alleen materie. Dat betekent dat het darwinisme, maar ook de wetenschap in het algemeen, geen oplossing kan bieden voor de schadelijke aspecten van de wetenschap en het misbruik dat ervan gemaakt wordt. De ‘reddende recepten’, zoals Jaki het noemt, kunnen alleen maar van buiten de wetenschap komen.
Moreel falen
Een kritischer houding tegenover de wetenschap is vooral ontstaan sinds de uitvinding, en vooral de toepassing, van de atoombom. Jaki constateert een moreel falen dat een hardnekkige zwakheid in de menselijke natuur zelf blootlegt, namelijk het ‘zielige’ gebrek aan bereidheid van wetenschappers om de morele consequenties van wat ze doen onder ogen te zien. Jaki citeert Robert Oppenheimer, de ‘vader van de atoombom’, die zei: er bestaat zoiets als het technisch zoet waardoor natuurkundigen en ingenieurs eerst het technische succes willen behalen en dan pas bereid zijn te kijken naar de morele gevolgen. Dit zoet, schrijft Jaki, staat voor de voortdurende bekoring waaaraan de wetenschappelijke geest blootstaat, en hij vergelijkt het met het zoet van een ‘zeer specifieke boom in de hof van Eden’. Zoals Oppenheimer zei: na Hiroshima hebben natuurkundigen hun onschuld verloren doordat ze de zonde hebben gekend.
Dictatuur van de wetenschap
Het gevaar dat uitgaat van de wetenschap voor het welzijn van mensen gaat echter verder dan specifieke wetenschappelijke uitvindingen. De triomf der wetenschap heeft geleid tot de neiging om het gezag van de wetenschap te stellen boven al het andere gezag. Hierover zegt Jaki: ‘Niets is zo onwetenschappelijk als een wetenschappelijke overheerser. Een dictatuur gebaseerd op de wetenschap is precies het tegendeel van de geest van vrijheid die noodzakelijk is voor de ontwikkeling van wetenschap. Hij vindt het volstrekt onverantwoordelijk dat wetenschappers voor Onze Lieve Heer gaan spelen.
Toch gebeurt dat vooral tegenwoordig meer dan ooit tevoren. Jaki waarschuwt in dit boek, waarvan de eerste versie verscheen in 1989, voor een dreigende klimaatramp door broeikasgassen, als een van de vele voorbeelden van het gevaar dat uitgaat van de wetenschap. Maar ik denk dat hij de huidige bezwering van dat gevaar door het opzij zetten van de democratie ten gunste van klimaatwetenschap en klimaattafels, en door middel van internationale verdragen, misschien nog wel sterker zou afkeuren.
Individuele ziel
In dat verband is het belangrijk dat Jaki een ander argument levert voor de ‘uitvinding van het individu’ door het christendom dan Larry Siedentop. Terwijl Siedentop zich baseert op de boven aangehaalde uitspraak van Paulus, benadrukt Jaki dat alleen in de christelijke filosofie het idee opkwam van een individuele ziel die de dood van het lichaam overleeft. Dat idee bestond noch in de Griekse filosofie noch in de moslimwereld.
Dat uniek-christelijke individu kan in politiek opzicht alleen recht worden gedaan in een democratische rechtsstaat. In een staat waarin politieke besluiten worden genomen na afweging van verschillende argumenten en belangen. Een staat waarin de wetenschap geen absolute macht toekomt.
Wim Peeters heeft met deze Nederlandse vertaling van The Savior of Science een belangrijke bijdrage geleverd aan het denken over de christelijke oorsprong van het vrije en welvarende Westen. Jaki onderscheidt zich van anderen die zich hebben beziggehouden met de christelijke bronnen van de westerse cultuur zoals Rodney Stark en Thomas E. Woods doordat hij behalve theoloog ook natuurkundige is. Daardoor is hij in staat het belang van het christelijke denken voor het ontstaan van de natuurwetenschap gedetailleerd te verhelderen. Bovendien laat hij zich kennen als een oorspronkelijk denker, die bijzonder geestig is en een groot polemisch talent bezit. Hij voert niet alleen oorlog met Charles Darwin, maar ook met onder anderen Albert Einstein en Immanuel Kant. Een nadeel is dat Jaki voor niet-natuurkundigen soms wat ontoegankelijk is. Maar juist daarom is deze Nederlandse vertaling zo belangrijk: het Engels staat een goed begrip van de tekst nu in elk geval niet meer in de weg.
Dit is de bekorte weergave van de tekst die Chris Rutenfrans uitsprak bij de presentatie van de Nederlandse vertaling van The Savior of Science op een door het studentenpastoraat van Tilburg University i.s.m. de katholieke lekenbeweging Gemeenschap en Bevrijding (CL) georganiseerde ‘CobbenhagenAvond’ op 10 december 2022.
