William Shakespeare, een raadsel
William Shakespeare, een korte introductie
Het is al weer dik 450 jaar geleden dat William Shakespeare geboren werd. En toch zijn zijn personages, de werelden die hij creëerde, de gedachten die hij uitdrukte – sommige rauw, gevormd in vuur, sommige verfijnd en gedraaid in zijde – voor alle mensen en alle tijden. William Shakespeare (Stratford-upon-Avon, ± 23 april OS 1564, gedoopt 26 april 1564 – aldaar, 23 april OS 1616) was een Engels toneelschrijver, dichter en acteur.
William Shakespeare (ook gespeld Shakspere, Shaksper, en Shake-speare, in Nederland vroeger ook veelvuldig Shakespear, omdat de spelling in de Elizabethaanse periode niet vaststond) werd geboren in Stratford-upon-Avon in Warwickshire, in april 1564. William was de zoon van John Shakespeare, een succesvolle handelaar en wethouder, en Mary Arden, een dochter uit een adellijke familie. De Shakespeares woonden toen in Henley Street. Bekend is dat William op 26 april werd gedoopt. Omdat het destijds gebruikelijk was om een kind drie dagen na de geboorte te dopen, is Shakespeare waarschijnlijk op zondag 23 april geboren. Het huis in Stratford is bekend als ‘de geboorteplaats van Shakespeare,’ maar deze status is vooralsnog onzeker.
Drie maanden na Shakespeares geboorte brak de pest uit in Stratford, waaraan binnen een half jaar tijd een tiende van de Stratfordse bevolking overleed. De Shakespeares hebben de uitbraak mogelijk overleefd doordat de moeder met haar zoontje introk in haar ouderlijk huis in het nabijgelegen Wilmcote.
William Shakespeare, familie
De naam Shakespeare zelf heeft mogelijk een militaire oorsprong, waarbij “shake spear” verwijst naar een speerwerper of krijger. Het lijkt waarschijnlijk dat de familie oorspronkelijk uit Normandië komt. Le Chastelain de Couci, een Frans verhaal in het Trouvère uit de 12e eeuw, wordt toegeschreven aan Jakemes Sakesep. Ook het feit dat in de Normandische “Pipe Rolls” uit het jaar 1195 een zekere “William Sakeespee” voorkomt, duidt op de waarschijnlijkheid dat de familie van de dichter afkomstig was uit het noorden van Frankrijk en na de Normandische verovering van Engeland het Kanaal is overgestoken. In Engelstalige documenten wordt de naam “William Sakspeer” voor het eerst vermeld in 1248. In de 13e en 14e eeuw duikt de naam Shakespere herhaaldelijk op in verslagen uit Warwickshire (West Midlands). Het betreft vermoedelijk een uitgebreide katholieke familie die soms op enkele kilometers afstand van elkaar woonden. Velen van hen waren lid van het religieuze gilde van Knowle. Aan het begin van de 16e eeuw was de priores van het nonnenklooster van Wroxall ene Isabella Shakespeare, die in 1526 haar ambt overdroeg aan Jane Shakespeare. Dit moeten de rechtstreekse voorouders van William Shakespeare zijn.
William Shakespeares grootvader Richard Shakespeare was een welgestelde boer uit Snitterfield, een parochie op ongeveer zes kilometer van Stratford. William Shakespeares vader was een welvarende handschoenenmaker en verkreeg vele titels tijdens zijn leven, met inbegrip van chamberlain, wethouder, deurwaarder (equivalent van burgemeester), en eerste schepen. Later werd hij vervolgd voor deelname aan de zwarte markt in wol, wat hem zijn positie als wethouder kostte. John Shakespeare trouwde met Mary Arden. Zij was de dochter van Robert Arden, van wie Richard Shakespeare zijn huis en land pachtte. Na William kregen John en Mary nog vijf kinderen, drie zonen (Gilbert, Richard en Edmund) en twee dochters (Joan en Anne). Over hun levens is weinig bekend. In Shakespeares latere werken is broederstrijd met veel onderlinge rivaliteit en geweld vaak een belangrijk thema. Mogelijk is hier een verband met Shakespeares persoonlijke leven, maar zeker is dit niet.
Geloofsovertuiging
Omtrent de geloofsovertuiging van William Shakespeare en zijn naaste familie is altijd veel discussie en onzekerheid geweest. Sommige onderzoekers beweren dat bepaalde leden van de familie Shakespeare katholieken waren in een tijd dat het praktiseren van het katholicisme inmiddels bij wet verboden was. Wat wel vaststaat, is dat Shakespeares moeder werd opgevoed in een vroom katholiek gezin. John liet de pasgeboren William dopen volgens de rituelen van de Anglicaanse Kerk (die zich net van de Rooms-Katholieke Kerk had afgescheiden). Er zijn echter aanwijzingen voor mogelijke roomse sympathieën aan beide kanten van het gezin – een gevaar onder de strenge anti-katholieke regels van koningin Elizabeth. Het sterkste argument voor dit laatste komt misschien van een door zijn vader ondertekende katholieke geloofsbelijdenis, die in 1757 werd gevonden tussen de daksparren van zijn gewezen huis in Henley Street. Het betreft hier een standaarddocument zoals dat werd verspreid door de jezuïet Edmund Campion. Het document zelf is echter verloren gegaan en onderzoekers verschillen nu van mening over de authenticiteit.
William Shakespeare, de grootste Engelse schrijver
Shakespeare wordt gezien als de grootste schrijver die Engeland ooit heeft voortgebracht, niet alleen vanwege de kwaliteit van zijn werken, maar ook vanwege zijn enorme invloed op de Engelse taal, waarin nog steeds honderden woorden, uitdrukkingen en citaten aan hem zijn toe te schrijven. Hij schreef 154 sonnetten en een aantal langere gedichten en kan beschouwd worden als de eerste moderne toneelschrijver. Zijn toneeloeuvre bestaat uit 38 werken, verdeeld over drie genres: tragedies, historische stukken en komedies over tijdloze, universele thema’s die tot op de dag van vandaag gebruikt worden voor theaterbewerkingen, opera’s, musicals en films.
In 2012 toonde de British Library een zeldzaam boek dat evenveel media-aandacht trok als een Gutenberg-bijbel. Het was een in massa geproduceerde editie van een tekst die ooit eigendom was van Nelson Mandela, geïnkt met zijn pen. Mandela had dit boek meer dan 20 jaar naast zijn bed gehouden en het had hem door zijn donkerste uren op Robbeneiland heen geholpen. Soms las hij er hardop uit voor aan zijn celgenoten. Het was geen geschrift, maar de heilige personages – van Hamlet tot Prospero – waren vaak een bron van inspiratie. Mandela, zoon van een Xhosa opperhoofd, werd geboren en groeide op in Transkei, 6.000 mijl van Groot-Brittannië. Engels was nooit zijn moedertaal. Maar, sprekend over het Verzameld Werk van William Shakespeare, zei hij eens: “Shakespeare lijkt ons altijd iets te zeggen te hebben.”
Die oprechte reactie is misschien wel Shakespeare’s meest verbazingwekkende prestatie. Vierhonderd jaar later is zijn unieke geschenk aan onze cultuur, taal en verbeelding erin gelegen dat hij de ervaring van leven en schrijven in het Engeland van de late 16e eeuw heeft veralgemeend en dat hij in de hele wereld wordt erkend en geliefd als de grootste toneelschrijver.
William Shakespeare, uit zijn leven
Het dubbele leven van Shakespeare, als Engels en universeel kunstenaar (dichter en toneelschrijver), begint met de First Folio van 1623. Zijn vriend Ben Jonson, die zich richt tot “de lezer”, zegt aanvankelijk dat “gentle Shakespeare” de “ziel van het tijdperk” is, waarmee hij hem stevig in een grootstedelijke context plaatst, als “het wonder van ons toneel”. Een paar regels later spreekt Jonson zichzelf echter tegen door te verklaren dat zijn rivaal “niet van een tijdperk was, maar voor alle tijden”. Deze dynamische dualiteit loopt door het hele leven en werk van Shakespeare en maakt van hem een androgyne en tijdloze gedaante wisselaar die onmogelijk te vangen is. Hij is “een man van vuur en nieuwe woorden” (“dubbelzinnig”, “wonderbaarlijk” en “antipathie”, bijvoorbeeld, krijgen hun eerste citaten van hem), met een woordenschat van 30.000 woorden. Maar hij is ook de meester van de eenvoudigste constructie, zoals Henry’s vernietigende berisping aan Falstaff (“Ik ken u niet, oude man”) of Leontes die het standbeeld van Hermione aanraakt in The Winter’s Tale (“O, ze is warm”), drie woorden die elk kind kan begrijpen.
Elke generatie blijft bij hem in het krijt staan. Shakespeare’s plots, die briljant polyvalent zijn, blijven inspireren tot onophoudelijke bewerkingen en spin-offs. Zijn onvergetelijke zinnen komen terug op de lippen van miljoenen die niet beseffen dat ze Shakespeare citeren: “a fool’s paradise”; “the game is up”; “dead as a doornail”; “more in sorrow than in anger”; “cruel, only to be kind”; en nog tientallen andere. Elders zijn woorden en zinnen uit zijn toneelstukken opgenomen in de titels van talloze romans en films, van Brave New World (Aldous Huxley) en The Sound and the Fury (William Faulkner) tot The Glimpses of the Moon (Edith Wharton) en The Dogs of War (Frederick Forsyth).
Shakespeare heeft niet alleen de Engelse taal een kickstart gegeven, maar kan ook personages tevoorschijn toveren die schijnbaar uit het niets komen en “aan het luchtige niets een woonplaats en een naam” geven. Hij heeft onze verbeelding als geen andere schrijver bevolkt: Hamlet, Juliet’s Nurse, Macbeth, Mistress Quickly, Lear, Othello, Shylock, Portia, Prospero en Romeo … de lijst van klassieke archetypes strekt zich uit tot aan de scheur van het onheil (Macbeth), een cast van personages die voor ons misschien wel echter is dan alle andere in onze literatuur.
William Shakespeare, de hele wereld is een schouwburg
De toneelstukken, vaak geworteld in oude mythen, waarin deze theaterlegendes voorkomen, zijn ook archetypische verhalen geworden. Meer dan Dante voor de Italianen, Goethe voor de Duitsers of Poesjkin voor Rusland, blijft Shakespeare een icoon voor Engelstalige volkeren over de hele wereld. Dergelijke ambities kwamen vanzelf. Van meet af aan bracht hij zijn werk op het grootst denkbare podium. Het motto van de Globe, zijn theater, was Totus mundus agit histrionem (De hele wereld is een schouwburg).
Tegelijkertijd straalt Shakespeare, als zoon van een handwerksman en een gymnasiast uit Stratford, een unieke Engelse en nogal bescheiden gevoeligheid uit. Zijn toneelstukken lijken ons te vertellen dat dit een groot schrijver is die evenzeer vertrouwd is met de lage cultuur en het Engelse platteland als met hofpolitiek en staatszaken. Zijn titels hebben iets aantrekkelijk Engels, zelfs onnadrukkelijk: As You Like It, Much Ado About Nothing en All’s Well That Ends Well. Zelfs Twaalfde Nacht heeft als ondertitel What You Will. De boodschap van de jonge Shakespeare aan zijn publiek lijkt te zijn dat er wellicht andere dingen te doen zijn dan toneelstukken schrijven. Naast de nagelbijtende intensiteit van Othello of Macbeth kan Shakespeare ook de ontspannen nonchalance van de Engelse amateur belichamen.
Typisch is dat Shakespeare het toneel met nauwelijks een achterwaartse blik lijkt te hebben verlaten. Hij trok zich gewoon terug in Stratford, werkte een beetje samen met een paar vroegere medewerkers, werd dronken met wat oude vrienden en stierf, nadat hij zijn “op één na beste bed” had nagelaten aan Anne Hathaway, zijn vrouw.
Hoewel hij het Engelse leven, de taal en de cultuur in binnen- en buitenland voor altijd heeft veranderd, blijft Shakespeare een raadsel. Zijn werk is een spiegel waarop we thema’s als liefde en haat, oorlog en vrede, vrijheid en tirannie kunnen spiegelen, maar de man zelf is mysterieus. Na dik 450 jaar maakt die magische onzichtbaarheid hem meer dan ooit goddelijk.
