De Nationale Excuusmachine – Het gangbare narratief in twee bogus argumenten
Zo maar een conversatie. Op zo maar een feestje. Mijn gesprekspartners: een emeritus rector van een gerenommeerd gymnasium en een gepensioneerd meteoroloog. Geen domme jongens zou je zeggen. Hoe komt het dan toch dat ze kritiekloos het sleetse narratief van een failliet bestel na-kwaken? Ik snap het niet.
Het gaat zo.
Ik: ‘Wat vinden jullie nou van die excuses van Rutte?’
Uno sono komt het: ‘Heel goed, had al eerder moeten gebeuren. Maar toch, fijn en goed dat Rutte het nu dan toch deed.’
Ik: ‘Vinden jullie het niet zorgelijk dat het neigt naar een terugkeer van het collectief schuldig zijn?
‘Hoezo dat?’
Ik leg uit. Ver voor de Verlichting was er het principe van de collectieve schuld. Als een lid van een gemeenschap een schaap had gestolen, nam de benadeelde de familie van de schuldige gevangen, net zo lang totdat er genoegdoening was betaald voor het verlies van het schaap. Dit systeem evalueerde in het bij tijd en wijle uitmoorden van hele gemeenschappen. Het principe van de wraak en de wederwraak is verwant aan dit collectieve schuldprincipe. In mijn ogen is het een gevaarlijke en primitieve vorm van je ‘recht’ halen; zo’n rechtsvorm die ongericht met hagel schiet naar een vijandige gemeenschap. En die gemeenschap reageert angstig en houdt haar eigen leden er onder om collectieve wraak te voorkomen.
De Verlichting introduceerde de individuele schuld, en daarmee kwam er ruimte voor een rechtvaardiger en vrijer samenleving.
De Nationale Excuusmachine – Bogus 1
‘Ja, maar excuses hebben niets te maken met schuld!’ wordt er tegengeworpen.
Ik sla hierbij totaal af. Wat is dit voor argument?! Nou, het is geen argument, het is napraten. Totaal kritiekloze napraterij, zonder er bij stil te staan dat dit semantische en taalkundige warpraat is.
Er is een causaal verband tussen een wandaad → je schuldig voelen → excuses aanbieden. Juist die causale verbanden geven inhoud en betekenis aan het excuus. En dat moet de schuldige zelf doen. Als individu. Als je je excuses aanbiedt zonder dat je ergens schuld aan hebt (omdat het bijvoorbeeld te lang geleden is; er geen verband meer is tussen daad en excuus), koppel je deze oorzakelijke verbanden los. En worden spijtbetuigingen holle frasen. Het neigt naar de betekenisloosheid van Newspeak. En vervolgens naar psychopathologie. Sorry dat ik besta, sorry, sorry, sorry. Je mag hier slaan en dan – wang omdraaien – hier.
De Nationale Excuusmachine – Bogus 2
Een tweede argument wordt in het geweer gebracht: ‘Maar het slavenverleden werkt door in de instituties en daarom zijn excuses goed.’
‘Welke instituties dan?’
‘Nou, de VOC en zo.’
Ik giechel om dat ‘en zo’ en om het argument.
‘Maar de VOC is al failliet sinds 1798. En dat was dus ruim voor de afschaffing van de slavernij, hoe kan dat dan doorwerken?!’
‘Ja maar het werkt toch door.’
‘Oh. Hoe dan.’
‘Nou, in die instituties wordt nog gediscrimineerd.’
‘De vraag is of dit te maken heeft met wandaden van zo’n slordige 150 jaar geleden of met cultuurverschillen tussen bevolkingsgroepen. Of met loepzuivere rassendiscriminatie. En dat laatste is al lang verboden bij wet.’
Het is in ieder geval niet iets wat je oplost met loze naar psychopathologie neigende excuses. Ik maak mij zorgen over de mentale weerbaarheid van onze cultuur. Aeternitate Vigila.
Theophilia Stothenmuck